خون و خونشناسی

عناصر سلولی خون از ۳ گروه اصلی تشکیل شده اند:

۱- گویچه های سرخ

۲- گویچه های سفید

۳- پلاکت ها

برای آنکه تصوری از تعداد خارق العاده این سلولها در خون بدست آورید، تنها کافی است اشاره کنیم در هر میلی متر مکعب از خون که چیزی معادل یک قطره خون می باشد، تقریباً ۵ میلیون گویچه سرخ، ۷۵۰۰ گویچه سفید و ۳۰۰ هزار پلاکت وجود دارد.

الف: گویچه های سرخ

گویچه های سرخ بالغ، سلولهایی هستند که از دو طرف مقعر بوده و در مشاهده، مرکزشان نازک و کناره هایشان ضخیم تر است. کار اصلی آنها انتقال اکسیژن از ششها به سلولهای بدن برای استفاده سلولها و برداشت دی اکسید کربن از سلولها و حمل آنها به شش ها برای دفع به محیط خارج از بدن می باشد. این کار به کمک نوعی رنگدانه قرمز رنگ بنام هموگلوبین که در درون گویچه های سرخ قرار دارد، صورت می گیرد. خون رنگ اسطوره ای خود را مدیون هموگلوبین است. شکل بخصوص گویچه ها همراه با فراوانی تعداد آنها باعث افزایش سطح نقل و انتقال اکسیژن و دی اکسید کربن می شود، به گونه ای که وسعت ناحیه تبادل را از وسعت یک زمین فوتبال نیز فراتر می برد.

هموگلوبین

سبز: heme groups

قرمز و آبی: protein subunits

ب: گویچه های سفید

گویچه های سفید به دو گروه تقسیم می شوند:

گویچه های سفید دانه دار: شامل نوتروفیل ها، ائوزینوفیل ها و بازوفیل ها

گویچه های سفید بدون دانه: شامل لنفوسیت ها و منوسیت ها

اهمیت کار گویچه های سفید در بدن، کمتر از گویچه های سرخ نیست. آنها به شیوه های گوناگونی در برابر حمله موجودات ذره بینی به بافتها و یا به جریان خون، از بدن دفاع می کنند. برای نمونه نوتروفیل ها و منوسیت ها میکروبها را بلعیده و سپس آنها را هضم می کنند که به این عمل فاگوسیتوز یا ذره خواری می گویند و لنفوسیت های نوع B هنگام ورود میکروبها به بدن شروع به تولید فعال آنتی بادی اختصاصی ضد آن میکروبها می نمایند تا بدن را نسبت به بیماریهای عفونی خاص ایمن سازند.

ج: پلاکت ها

بدون شک شما در طول زندگی خود پیشامد های کوچک و بزرگ زیادی را که باعث ایجاد خراشیدگی یا بریدگی روی پوست بدنتان شده است تجربه کرده اید و چه بسا بسیاری از آنها را از یاد برده اید. آسیب ایجاد می شود، خونریزی رخ می دهد و کمی بعد خون بند می آید. ولی چگونه خون بند می آید؟ و آیا می دانید همین بند آمدن ساده خون یا به اصطلاح انعقاد خون، بارها و بارها جان شما را از مرگ حتمی نجات بخشیده است؟

پلاکت ها که سومین گروه اصلی سلولهای خونی را تشکیل می دهند در واقع سلول های کوچکی هستند که در عمل انعقادخون شرکت می کنند. پس از ایجاد یک ضایعه خونریزی دهنده، پیش از هر چیز، پلاکت ها در نقطه آسیب دیده، حالت چسبنده به خود گرفته و شروع به تجمع می کنند و به زودی یک صفحه پلاکتی نرم اما موقت برای مسدود کردن محل خونریزی، درست می کنند. ولی برای پایا شدن انعقاد خون به چیز بیشتری نیاز داریم؛ همزمان با اتفاقات بالا، فاکتورهای انعقادی خاصی به درون پلاسما آزاد می گردند که در نهایت با فعال کردن فیبرینوژن و سایر فاکتورهای انعقادی غیر فعال و از قبل آماده موجود در درون پلاسما، ژل فیبروزی ویژه ای بنام “فیبرین” را شکل می دهند و به این ترتیب عمل انعقاد خون کامل می شود.

در اینجا به طرح یک پرسش جالب می پردازیم. استفاده از یک تکه گاز باعث تسریع بند آمدن خون می گردد. آیا می توانید حدس بزنید، چرا ؟ بله. حدس شما درست است. در واقع ناهمواری های اندک سطح گاز، باعث افزایش تجمع پلاکت ها و افزایش آزاد سازی فاکتورهای انعقادی اضافی و به دنبال آن تسریع روند انعقاد می گردد.

حجم خون

بسیاری از مردم در باره اینکه آنها واقعاً چه میزان خون در بدن خود دارند، کنجکاو بنظر می رسند. در واقع، حجم خون بدن درست مانند وزن بدن، از فردی به فردی دیگر متفاوت است و مقدار آن تا حدود زیادی به بزرگی جثه و جنسیت بستگی دارد. یک فرد با جثه بزرگ بیشتر از فردی با جثه کوچک و یک مرد بیشتر از یک زن خون دارد. اما روی هم رفته، می توان گفت بیشتر بزرگسالان حدودا بین ۴ تا ۶ لیتر خون دارند.

عمر سلولهای خونی

گویچه های سرخ فقط تا ۴ ماه عمر می کنند و عمر گویچه های سفید از این هم کوتاهتر است. در واقع دامنه عمر گویچه های سفید خیلی متفاوت است: از حدود چند روز برای انواع دانه دار تا بیش از ۶ ماه برای انواع غیر دانه دار. واقعیت آنست که گویچه های سرخ، گویچه های سفید و پلاکت ها پیوسته در حال از بین رفتن هستند و بدن ناچار است با سرعتی حیرت آور، سلولهای جدیدی را برای جایگزینی آنها بسازد. بنا براین تعجبی ندارد اگر بگوئیم در بدن انسان در هر ثانیه میلیون ها گویچه سرخ ساخته می شوند. بیشتر سلول های خونی در مغز استخوان ساخته می شوند ولی بعضی از آنها مانند لنفوسیت ها و منوسیت ها بیشتر در بافتهای لنفاتیک تولید می شوند.

گروه های خونی

گروههای خونی بر حسب وجود پادگن های ویژه روی گویچه های سرخ شناخته می شوند. پادگن یا آنتی ژن ماده ایست که می تواند بدن را برای ساخت پادتن تحریک نماید. تقریباً تمامی موادی که به شکل آنتی ژن عمل می کنند، پروتئین های خارجی ای هستند که از راه عفونت، تزریق و یا روش های دیگر وارد بدن می شوند. پادتن یا آنتی بادی ماده ایست که در پاسخ به تحریک یک آنتی ژن در بدن ساخته شده و با آن واکنش نشان می دهد. این واکنش در بسیاری از موارد به گونه ایست که باعث به هم چسبیدن آن آنتی ژنها در دسته جات کوچک می گردند.

سیستم ABO

در این سیستم گویچه های سرخ افراد بر اساس وجود یا عدم وجود آنتی ژن های ویژه ای بر روی سطح آنها در ۴ گروه قرار می گیرند:A , B , AB ,O

فرض کنید گروه خون شما A است. در این صورت بر روی غشا گویچه های سرخ خون شما آنتی ژن خاصی بنام آنتی ژن A وجود دارد. این آنتی ژن از زمان تولد روی این سلولها وجود داشته و به همین دلیل بدن شما آنتی بادی بر ضد آن نساخته است. ممکن است گروه خون برادر شما B باشد. این بدان معناست که بر روی غشا گویچه های سرخ خون او، آنتی ژن خاصی بنام آنتی ژن B وجود دارد. به همین دلیل بدن او پادتنی بر ضد آن نمی سازد.

اما بدن شما چطور؟ بدن شما آنتی ژن B ندارد. پس در صورت روبرو شدن با آن، بر ضد آن آنتی بادی خواهد ساخت. بعد از تولد احتمالاً مواد آنتی ژنیکی که شباهت زیادی به آنتی ژن نوع B دارند، از راههای مختلفی وارد بدن شما شده اند و بدن شما آنتی بادی ضد آنتی ژن B را ساخته است و به این ترتیب بصورت طبیعی در پلاسمای خون شما ضد B بوجود آمده است.

به طور خلاصه باید گفت: در گروه خونی A گویچه های سرخ حاوی آنتی ژن A و پلاسما حاوی آنتی بادی ضد B است. در گروه خونی B گویچه های سرخ حاوی آنتی ژن B و پلاسما حاوی آنتی بادی ضد A است. در گروه خونی AB گویچه های سرخ هم دارای آنتی ژن A و هم دارای آنتی ژن B هستند و پلاسما فاقد آنتی بادی است. در گروه خونی O گویچه های سرخ هیچیک از آنتی ژن های A و B را ندارند و پلاسما حاوی آنتی بادی ضد هر دوی آنها است.

سیستم RH

شاید شما بارها این اصطلاح را شنیده باشید: خون Rh مثبت. این به چه معناست؟

گویچه های سرخ جدای از آنتی ژن های A , B می توانند همزمان آنتی ژن دیگری را نیز روی سطح غشای خود داشته باشند. چنین گویچه سرخی Rh مثبت نامیده می شود و اگر گویچه های سرخ فاقد چنین آنتی ژنی باشند، گویچه های سرخ Rh منفی نامیده می شوند. (نام Rh از دو حرف ابتدایی نام نوعی میمون Rhesus که این آنتی ژن خاص نخستین بار در خون این حیوان کشف شد، انتخاب شده است.)

گویچه های سرخ فردی با گروه خونی “AB مثبت” حاوی هر ۳ آنتی ژن A , B , Rh بوده و گویچه های سرخ شخصی با گروه خونی “O منفی” هیچ یک از این آنتی ژنها را ندارند. فردی که Rh منفی است در صورتی که با این آنتی ژن برخورد کند، بدنش بر ضد آن آنتی بادی می سازد. ولی بر خلاف آنتی ژن های A و B، این آنتی ژن فقط از راه خون به بدن معرفی می شود و آنتی ژن مشابه در طبیعت ندارد. بنابراین بخودی خود، پلاسمای این افراد Rh منفی، آنتی بادی آن را نمی سازند مگر آنکه این آنتی ژن قبلاً از راه انتقال خون (و یا در مادران باردار از راه خون جنین Rh مثبت) به بدنشان وارد شده باشد.

اکنون پلاسمای این فرد Rh منفی، آنتی بادی ضد Rh ساخته است. با تزریق خون Rh مثبت بعدی چه اتفاقی می افتد؟ گویچه های سرخ تزریق شده با آنتی بادی موجود، واکنش نشان داده و پس از تجمع نابود می شوند و علاوه بر بی فایده بودن، آسیب های متعدد جدی ای را متوجه بیمار خواهند کرد.

آنتی بادی های غیر منتظره

ممکنست آنتی بادی های کمیاب دیگری هم علاوه بر آنتی بادی های ضد گروه های خونی ABO و Rh، در سرم افراد مختلف وجود داشته باشند. این آنتی باد ها بر ضد آنتی ژن های نایابی که ممکن است روی سطح گویچه های سرخ پراکنده باشند، ساخته شده اند. مانند گروههای Kell، دافی و … . با آنکه اغلب، ما انتظار نداریم در سرم افراد، چنین آنتی بادی هایی را مشاهده کنیم، با این حال وجود آنها به نوبه خود واجد اهمیت هستند. به همین دلیل زمانی که دستور تزریق خون داده می شود و خون بیمار تعیین گروه می شود، سرم او نیز از لحاظ وجود آنتی باد های غیر منتظره بر ضد آنتی ژن های گویچه های سرخ دهنده، آزمایش می شود. گویچه های سرخ دهنده به سرم بیمار گیرنده خون نزدیک می شوند، در صورت ایجاد واکنش (به هم چسبیدگی و یا انهدام سلولها) از تزریق آن خودداری می شود. به این آزمایش “کراس مچ” می گویند.

اهمیت گروه های خونی

اهمیت گروه های خونی زمانی مشخص می شود که فرد نیاز به تزریق خون پیدا کند و مجبور شویم به بدن او خون تزریق کنیم. در این صورت اگر گویچه های سرخ دهنده، آنتی ژنی داشته باشد، که در پلاسمای گیرنده آنتی بادی ضد آن وجود داشته باشد، این گویچه ها پس از تزریق، به سرعت به هم چسبیده و نابود می شوند و علاوه بر عدم کارآیی، باعث ایجاد عوارض شدید و یا حتی مرگ گیرنده خواهند شد.

گویچه های سرخ گروه خونی O هیچ آنتی ژنی ندارند و بنابراین در مواقع اضطراری می توان خون گروه O را به هر گروه خونی دیگری تزریق نمود (دهنده عمومی).